Teresa Brzóskiewicz (1929–2020): Rzeźba – retrospektywa

„(…) Artystka z całą pewnością zasługuje na wyraźne umiejscowienie jej w historii polskiej rzeźby drugiej połowy XX w. i początków XXI. Za życia była doceniana przez środowisko twórców dziś uważanych za awangardowych, o czym świadczy udział w Biennale Rzeźby w Metalu, a także w projekcie drogi łączącej MNW i Zalew Zegrzyński. Współpracowała z architektami uważanymi za wybitnych przedstawicieli późnej awangardy, jakimi była grupa Tygrysów.

Sprawdziła się jako autorka rzeźb plenerowych nadal obecnych w przestrzeni stolicy, ale także Radomia, gdzie wśród bloków z czasów PRL stoi kolejna półleżąca kobieca postać. W Centrum Rzeźby w Orońsku można zobaczyć jej „Sen” z 1979 roku zapowiadający późniejsze przedstawienia kobiecych ciał oddanych w wyraźnie zmysłowy sposób w alabastrowych niewielkich rzeźbach, na którymi pracowała do końca życia” – pisze Joanna M. Sosnowska.

Od z górą pół wieku trwają usiłowania takiego przeformułowania historii, by znalazło się w niej miejsce dla twórczych kobiet. Wśród nich jest wiele artystek, które mimo sukcesów odnoszonych za życia zostało pominiętych przez historię sztuki. Zetknięcie się z ich twórczością niejednokrotnie każe się zastanowić, dlaczego o nich zapomniano, przecież były bardzo zdolne, wiele dokonały i pozostawiły interesujące dzieła.

Spektakularnym przykładem może tu być rzeźbiarka Teresa Brzóskiewicz, której nazwisko nie pada w opracowaniach dotyczących historii rzeźby polskiej drugiej połowy XX wieku, mimo że aż pięć jej prac, nie licząc nagrobków na Powązkach, znajduje się do dziś w przestrzeni Warszawy i jest publicznie dostępnych.

Proces przywracania pamięci o artystkach, których najbardziej twórcze lata życia przypadły na okres PRL, został już zapoczątkowany i przynosi bardzo ciekawe rezultaty, ujawniając szereg wybitnych dokonań. Były niegdyś znane, ich prace doceniała publiczność i krytycy sztuki, ale wydarzenia historyczne, a także związane z nimi życie osobiste spowodowały, że zniknęły na czas dłuższy, albo w ogóle, ze sceny artystycznej.

W drugiej połowie XX wieku w Polsce, gdzie emancypacja postępowała odmiennym niż na Zachodzie rytmem, działało wiele rzeźbiarek, ich twórczość nie była ograniczana ani ustawowo, ani naciskami w sferze obyczajowej, choć zawsze istniały hamulce ugruntowane kulturowo.

Widomym znakiem pełnego w tym względzie równouprawnienia była wystawa „Rzeźba w ogrodzie” zorganizowana w 1957 roku w warszawskiej siedzibie Stowarzyszenia Architektów Rzeczpospolitej Polskiej, wzięły w niej udział cztery artystki i czterech artystów. Odbiła się ona szerokim echem w środowisku rzeźbiarzy, musiała ją również widzieć Teresa Brzóskiewicz, która w tym właśnie roku ukończyła studia aspiranckie na Wydziale Rzeźby warszawskiej ASP.

Zaraz po powrocie Brzóskiewicz miała wystawę w SARP, a rok później w najważniejszej wówczas po Zachęcie warszawskiej galerii MDM. Trzy lata później znów miała indywidualną wystawę, tym razem w Sopocie, mieście, w którym zaczęła się jej artystyczna droga, bo właśnie tam w 1947 roku podjęła studia w PWSSP, by później przenieść się do Warszawy, gdzie w 1953 roku otrzymała dyplom w pracowni Franciszka Strynkiewicza. Jej profesorami byli w Sopocie Marian Wnuk i Stanisław Horno-Popławski a w Warszawie Tadeusz Breyer i Franciszek Strynkiewicz. Artystka pracowała w różnych materiałach (kamień, sztuczny kamień, żeliwo, ceramika, drewno, alabaster), dowodząc swojego wszechstronnego wykształcenia i możliwości twórczych.

Ważnym etapem w twórczości Teresy Brzóskiewicz był pobyt w Danii. W roku 1966 otrzymała stypendium Ministerstwa Kultury i Sztuki na wyjazd do Herning Højskole, Uniwersytetu ludowego na Jutlandii, gdzie organizowane były plenery rzeźbiarskie we współpracy z miejscowa fabryką metalurgiczną.

W trakcie pobytu wykonała szereg dużych rzeźb w metalu, w tym jedną 6-metrową, w technice spawania, tej samej, jaką zastosowała później m.in. w przypadku Warszawianki i Sztandarów. Miała też wystawę indywidualną w 1966 r. w pobliskim Ikast. Ten jduński epizod, w którym Brzóskiewicz po raz pierwszy w swej twórczości zrealizowała dzieła plenerowe w dużej skali, miał istotne konsekwencje w jej dalszej twórczości.

Obok dużych dzieł plenerowych,  Brzóskiewicz tworzyła ekspresyjne prace łącząc metal i kolorowe szkło. Jedna z nich – „Konkurs szopenowski” – trafiła do Muzeum Sztuki Współczesnej w Skopje wraz z innymi dziełami ofiarowanymi przez polskich artystów zniszczonemu przez trzęsienie ziemi miastu.

Muzeum zostało wybudowane według zwycięskiego w międzynarodowym konkursie projektu trzech polskich architektów Wacława Kłyszewskiego, Jerzego Mokrzyńskiego i Eugeniusza Wierzbickiego zwanych powszechnie Tygrysami. Teresa Brzóskiewicz współpracowała z nimi kilkakrotnie, m.in. przy budowie Domu Marynarza w Szczecinie w 1972. W dekoracji wnętrz wykorzystała łączenie szkła i elementów metalowych, na fasadzie zaprojektowała dekorację ceramiczną. Obiekt ten nie istnieje.

Na początku lat 80. z przyczyn osobistych wyjechała do Stanów Zjednoczonych. Ograniczenia natury technologicznej – kwestia dostępu do materiałów i wsparcia warsztatowego – zmusiły ją do porzucenia pracy w metalu na rzecz gipsu, ceramiki i, po raz pierwszy w jej twórczości, alabastru.

To w tym właśnie materiale wykonała około 20 prac z cyklów „Róża i Kobieta”, których część prezentowana jest na obecnej wystawie. Niezwykle ważnym zdarzeniem z okresu pobytu w USA stał się dla artystki spektakl znakomitego francuskiego mima Marcela Marceau. Wrażenia z tego występu zaowocowały serią dzieł o zbiorczym tytule „Mim”. Poza rzeźbą, poświęciła się również rysunkowi tuszem – szereg zrealizowanych wówczas prac z tego gatunku prezentowanych jest na wystawie.

opracowano na podstawie tekstu Joanny M. Sosnowskiej