„Obecność. Maria Michałowska”. Wystawa w Fundacji Arton

Choć jej nazwisko jest obecne w zbiorowych opracowaniach dotyczących sztuki lat 60. i 70. – jej twórczość jest nadal otwarta na interpretacje i wymagająca poznania. Zorganizowana we współpracy z Ośrodkiem Kultury i Sztuki we Wrocławiu wystawa w Fundacji Arton stwarza ku temu okazję, będąc jednocześnie przyczynkiem do opracowania prywatnego archiwum artystki.

„I znów to samo. Niemożliwa do uchwycenia, niknąca i pozostająca obecność”. W taki sposób pisał o twórczości Marii Michałowskiej Maciej Gutowski, w jej katalogu wydanym w 1978 roku, dotykając sedna twórczości artystki.

Na okładce publikacji zreprodukowano jedną z fotograficznych kompozycji z cyklu „Obecność”, kluczowego w twórczości Michałowskiej, rozwijanego przez autorkę od połowy lat 70. Na tę pracę składa się sekwencja czarno-białych zdjęć: na części z nich udokumentowano pejzaże, na dwóch została ukazana, widoczna na tle leśnego krajobrazu, postać artystki. Na jednym ze zdjęć pojawiło się słowo „obecność”, podkreślające ten gest „ujawnienia” przez Michałowską własnego wizerunku w swojej twórczości.

Poprzedzające go prace są wyrazem uważnego eksplorowania różnych miejsc, katalogowania trawy, lasu, wody czy skał za pomocą aparatu fotograficznego; tak jakby autorka starała się uważnie rozpoznać miejsca, w których przyszło jej się znaleźć, po to, by poznać swoją relację ze światem.

Jeszcze wcześniej, na początku lat 70. Michałowska zaczęła pracę nad rysunkowymi cyklami: „Multiplikacje”, „Autoportrety” (1972), „Ślady” (1972) czy „Przekształcenia” (1973). Łączył je motyw profilu twarzy lub odrys dłoni artystki, sprowadzony do formy zwielokrotnionego znaku, linii, która dzięki powieleniu daje określone efekty estetyczne.

W tych dziełach Michałowska jednocześnie jest widoczna dla odbiorcy i ukrywa się przed nim, jej obecność jest paradoksalna, bo zredukowana. Gdy przyjrzymy się im uważniej, dostrzeżemy w nich także obecność innych osób, w tym jej studentów, przyjaciół, jej wieloletniego partnera – Zdzisława Jurkiewicza, których artystka zapraszała do współtworzenia jej prac.

We wspomnieniach zachował się zwyczaj zapraszania przez nią do pracowni różnych osób, których dłonie lub kontury profilów twarzy odrysowywała na papierze, tworząc rodzaj intymnego pamiętnika z udziałem tych, którzy współtworzyli jej rzeczywistość.

Szczególnym ujęciem własnej obecności w kontekście płynącego czasu oraz interakcji z innymi osobami jest praca „Jeden tydzień” z 1970 roku, którą Michałowska realizowała podczas jednego z plenerów w Osiekach. Wydrukowała powiększone kartki z kalendarza i rozmieściła je w różnych miejscach na terenie ośrodka, gdzie przebywali wówczas artyści, oraz w otaczającym go krajobrazie, uzyskując symboliczny i metafizyczny obraz relacji, które zawiązujemy i które składają się na naszą wspólną egzystencję.

Niewykluczone, że przez pryzmat tych prac można próbować odczytać także obecny status twórczości Michałowskiej, która była aktywna przez wiele dekad w polu wrocławskiej awangardy, niemniej nie doczekała się za życia wystawy retrospektywnej. Jej prace, choć znajdują się w licznych muzealnych kolekcjach, nieczęsto są eksponowane.

Choć jej nazwisko jest obecne w zbiorowych opracowaniach dotyczących sztuki lat 60. i 70. – jej twórczość jest nadal otwarta na interpretacje i wymagająca poznania. Wystawa w Fundacji Arton zorganizowana we współpracy z Ośrodkiem Kultury i Sztuki we Wrocławiu stwarza ku temu okazję, będąc jednocześnie przyczynkiem do opracowania prywatnego archiwum artystki.

Wystawie towarzyszy monograficzna książka o twórczości Marii Michałowskiej pod red. Mariki Kuźmicz z tekstami: Mariki Kuźmicz, Luizy Nader, Małgorzaty Devosges-Cuber, Małgorzaty Miśniakiewicz, wydana w 2024 roku przez Ośrodek Kultury i Sztuki we Wrocławiu.

Urodziła się w Brzeżanach (obecnie Ukraina). Od 1929 do 1944 roku mieszkała z rodziną w Warszawie, w latach 1945–1947 zaś w Krakowie, gdzie studiowała polonistykę i filologię angielską na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1947 roku była związana z Wrocławiem, a od 1951 do 1957 roku studiowała w tamtejszej Państwowej Szkole Sztuk Plastycznych w pracowniach prof. Eugeniusza Gepperta i prof. Stanisława Pękalskiego.

Od 1958 roku pracowała jako wykładowczyni w Katedrze Rysunku, Malarstwa i Rzeźby na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej (od 1982 roku była zatrudniona na stanowisku docenta tej uczelni, w 1991 roku otrzymała tytuł profesorski). W 1965 roku została uczestniczką Szkoły Wrocławskiej (potem Grupy Wrocławskiej), a dwa lata później zaczęła pełnić funkcję sekretarza grupy i koordynować wystawy organizowane poza Wrocławiem.

Przez ponad pięć dekad była aktywną współtwórczynią środowiska wrocławskiej awangardy. Uczestniczyła w najważniejszych, przełomowych dla polskiej sztuki wydarzeniach, takich jak: Sympozjum Plastyczne „Wrocław ‘70”, wystawa SP. Sztuka Pojęciowa (1970), Międzynarodowe Spotkania Artystów, Naukowców i Teoretyków Sztuki w Osiekach (1967) czy „Atelier 72” w Edynburgu (1972). Miała kilkanaście ekspozycji indywidualnych, brała udział w kilkudziesięciu wystawach zbiorowych w Polsce i za granicą.