„Pamięć 1943”. Wystawa w Kordegardzie

Raport Stroopa

Ekspozycja prezentuje bezcenny dokument: Raport Stroopa – jeden z najważniejszych eksponatów powstającego muzeum oraz artefakty odnalezione podczas wykopalisk na terenie getta. Raport, przygotowany przez dowodzącego niemieckimi siłami likwidującymi getto, Jürgena Stroopa dla Heinricha Himmlera, zawiera opis działań i dzienne meldunki, statystyki oraz 52 czarno-białe fotografie, które przez lata kształtowały pamięć wizualną o powstaniu, stając się również świadectwem zbrodni. Unikalny dokument opisuje tragedię getta w formie tekstu i liczb – świadectwo historii ukazujące perspektywę niemieckich zbrodniarzy. Organizatorzy ekspozycji konfrontują go z przedmiotami codziennego użytku, wydobytymi w trakcie badań archeologicznych w 2022 roku z piwnic zniszczonych kamienic przy ul. Miłej 18 i Miłej 20.

Transfer pamięci o dawnych mieszkańcach getta

Przeciwstawione raportowi obiekty: zniszczone naczynia, potłuczone talerze, elementy sprzętów czy domowych urządzeń, przedmioty życia religijnego (kubek do obmywania rąk), guziki, łyżki, fragmenty dziecięcego wózka stają się transferem pamięci o dawnych mieszkańcach getta. Z wydobytych ponad dwóch tysięcy rzeczy na wystawie pokazujemy ponad trzydzieści grup obiektów, które przeszły już proces zachowawczy, konserwatorski.

Rysunki Zofii Lipeckiej

Współczesnym odniesieniem do sprawozdania Stroopa są rysunki wybitnej polskiej artystki Zofii Lipeckiej, powstałe na podstawie zdjęć z raportu i fotografie architektoniczne Marcina Czechowicza. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość łączy głos Zofii Majewskiej – córki Henryka i Racheli Kroszczorów, której dzieciństwo i młodość związane były ze Szpitalem Bersohnów i Baumanów – przyszłą siedzibą Muzeum Getta Warszawskiego.

Plakaty z infografikami Kuby Mazurkiewicza

Drugą, plenerową część ekspozycji stanowią, zlokalizowane przed Kordegardą przy Krakowskim Przedmieściu 15/17, plakaty z infografikami Kuby Mazurkiewicza. Opowiadają one o otoczeniu murem całej dzielnicy i utworzeniu getta, o tym, co w nim się działo w latach 1940 – 1943. Liczby i lakoniczne informacje na plakatach unaoczniają tragedię jego mieszkańców. Pojawia się też dramatyczny cytat z pożegnalnego listu Szmula Zygielbojma, napisanego przed samobójczą śmiercią, w Londynie, w maju 1943. Na plakatach zostały umieszczone kody QR, które odsyłają do szczegółowych informacji na stronie internetowej Muzeum Getta Warszawskiego.

Obchody 80. rocznicy Powstania w Getcie

Wystawa w Kordegardzie jest jednym z pierwszych wydarzeń w ramach obchodów 80. rocznicy Powstania w Getcie. Wśród ponad 170 międzynarodowych wydarzeń zaplanowanych na przestrzeni roku znajdują się m.in. wystawy, koncerty, przedstawienia teatralne, sesje naukowe i edukacyjne, warsztaty, webinaria i dyskusje. Wystawa „Pamięć 1943” przywołuje wojenne losy mieszkańców i mieszkanek Warszawy pochodzenia żydowskiego, ich dramatyczne życie w getcie i niespełna trzy tygodnie heroicznej walki, będącej aktem sprzeciwu wobec niemieckiego terroru, masowych wywózek do komór gazowych Treblinki oraz likwidacji getta.

Powstanie w Getcie Warszawskim

Powstanie w Getcie Warszawskim to największe wystąpienie zbrojne ludności żydowskiej podczas II wojny światowej. Wybuchło w Warszawie — okupowanym mieście, w którym za jakąkolwiek pomoc Żydom groziła śmierć. W getcie, utworzonym w listopadzie 1940 r. na obszarze około trzech kilometrów kwadratowych, pod koniec 1940 r. przebywało ok. 395 tysięcy Żydów, a szczytowym momencie – w marcu 1941 r. – nawet 460 tysięcy osób. Ludność getta dziesiątkowały masowe deportacje do niemieckich nazistowskich obozów zagłady i obozów pracy, rozstrzeliwania oraz choroby i głód. W momencie rozpoczęcia powstania w getcie przebywało ok. 56 tys. Żydów.

Powstanie zaczęło się świtem 19 kwietnia 1943 r., gdy Niemcy przystąpili do likwidacji getta. Skoncentrowali znaczne siły, szacowane na ok. 2 tys. żołnierzy, oraz uzbrojenie, choć zakładali, że akcja potrwa najwyżej trzy dni. Przeciwko dobrze uzbrojonym oddziałom okupanta niemieckiego stanęli bojownicy Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB), utworzonej w 1942 r., i Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW), działającego od 1940 r., dysponujący bardzo skromnym uzbrojeniem oraz przeszkolona ludność cywilna. Nie znamy dokładnej liczby bojowników. Szacuje się, że było to około 1000 osób. Mimo śladowych ilości broni i przeważających sił wroga bohatersko walczyli około miesiąca.

Walki w getcie

Atak z zaskoczenia 19 kwietnia spowodował, że Niemcy musieli wycofać się z terenu getta. Powrócili tego samego dnia, pod dowództwem SS-Gruppenführera Jürgena Stroopa. Walki w getcie toczyły się przez kolejne dni. Bojowcy atakowali Niemców z ukrycia, używając granatów i obrzucając ich koktajlami Mołotowa. Największa bitwa powstania została stoczona w dniach 19 – 22 kwietnia na nieistniejącym już dziś Placu Muranowskim. Z czasem Niemcy rozproszyli ataki – niszczyli gniazda oporu i kryjówki powstańców oraz systematycznie podpalali budynki. Po niespełna trzech tygodniach walki zaczęły ustawać.

W trakcie powstania polskie podziemie podejmowało akcje dywersyjne w celu odwrócenia uwagi Niemców oraz podjęto próby dostarczenia do getta – na miarę posiadanych możliwości – amunicji i aprowizacji. Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i Premier Rządu na Uchodźctwie, gen. Władysław Sikorski przez radio BBC zaapelował do rodaków w kraju o pomoc dla Żydów. Jego przemówienie zostało wydrukowane przez Radę Pomocy Żydom w nakładzie 25 tys. egz. i w maju rozlepiane było na murach oraz kolportowane wśród ludności poza gettem.

Pacyfikacja powstania

8 maja 1943 r. zginął Mordechaj Anielewicz, przywódca Powstania. W otoczonym przez hitlerowców bunkrze przy ul. Miłej 18, nazwanym później Warszawską Masadą, razem z nim samobójstwo popełniło 120 bojowców. Według Niemców Powstanie zakończyło się 16 maja  – wówczas, po kilku nieudanych próbach, wysadzono Wielką Synagogę przy ul. Tłomackie. Do zbrojnych potyczek dochodziło jeszcze w następnych tygodniach. Po zlikwidowaniu punktów oporu Niemcy większość zabudowy getta wysadzili w powietrze lub spalili, a cały teren zrównali z ziemią. Pacyfikacją Powstania i akcją zniszczenia dzielnicy żydowskiej dowodził hitlerowski generał SS Jürgen Stroop, którego raport, prezentowany na wystawie, jest świadectwem bestialskiej zbrodni.

W trakcie i po zakończeniu Powstania Niemcy zamordowali na terenie Getta 7 tysięcy Żydów, a kolejne niemal 7 tysięcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince. W trakcie walk zginęło około 6 tysięcy Żydów. Prawie 36 tysięcy pozostałych przy życiu mieszkańców getta trafiło do obozów pracy i niemieckich nazistowskich obozów zagłady na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Nielicznym udało się przeżyć. Łączną liczbę ofiar Getta Warszawskiego w latach 1940 – 1943 szacuje się na ok. 400 tys. osób.

Co, gdzie, kiedy

„Pamięć 1943”. Wystawa Muzeum Getta Warszawskiego i Narodowe Centrum Kultury, której premiera towarzyszy obchodom 80. rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim
Wystawa zewnętrzna jest prezentowana również przed Galerią.

Kuratorzy: dr Jacek Konik, Hanna Wróblewska
Konsultacja naukowa: dr Martyna Grądzka-Rejak
Artyści: Marcin Czechowicz, Zofia Lipecka, Kuba Mazurkiewicz ze specjalnym udziałem: Zofii Majewskiej

Kordegarda. Galeria Narodowego Centrum Kultury
ul. Krakowskie Przedmieście 15
00-071 Warszawa
31 marca – 7 maja
wernisaż: 30 marca, g. 18.00

wystawa czynna: wt. – niedz. g. 11.00 – 19.00
Wstęp bezpłatny.

Projekt ekspozycji: Maciej Siuda
Identyfikacja wizualna: Kuba Mazurkiewicz
Koordynacja ze strony NCK/Galerii Kordegarda: Agnieszka Bebłowska-Bednarkiewicz
Współpraca: Svetlana Gutkina, Aleksandra Wydro, Aleksandra Jankowska
Partnerzy wystawy: IPN, Europejski Instytut Kultury
Organizatorzy: Muzeum Getta Warszawskiego i Narodowe Centrum Kultury

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania „80. Rocznica Powstania w Getcie Warszawskim”.

Wydarzenie na Facebooku

Opracowano na podstawie materiałów prasowych organizatora.